Ołtarz pw. NMP Niepokalanej - Serwis Internetowy Gminy Sawin

Dokumentacja przebiegu prac konserwatorskich przy ołtarzu pw. NMP Niepokalanej

Szczegóły

Odsłony: 33995

DOKUMENTACJA PRZEBIEGU PRAC KONSERWATORSKICH PRZY LEWYM OŁTARZU BOCZNYM PW. NMP NIEPOKALANEJ Z KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO PW. PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO W SAWINIE WOJ. LUBELSKIE

1. NR INWENTARZA:

2. MIEJSCE PRZECHOWYWANIA OBIEKTU:
Kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego w Sawinie

3. RODZAJ OBIEKTU:
Ołtarz boczny pw. NMP Niepokalanej (lewy)

4. WŁAŚCICIEL:
Parafia rzymskokatolicka pw. Przemienienia Pańskiego w Sawinie

5. AUTOR:
nieznany

6. CZAS POWSTANIA:
Przed 1750 r.

7. WYMIARY:
435cm x 182cm x 47cm

8. OPIS OBIEKTU:
Ołtarz jednokondygnacyjny, przyścienny. Predella zaopatrzona od dołu w cokół, od góry zwieńczona profilowanym gzymsem, po bokach flankowana wystającymi przed lico słupkami o prostokątnym rzucie, zdobionymi od lica profilowaną listwą tworzącą rodzaj płyciny. Na predelli posadowiona jest ściana z dużym prostokątnym otworem w centrum, wewnątrz którego utworzono niszę z czerwonymi ściankami zdobioną od lica profilowaną, złożoną listwą, w głębi zaś profilowaną złotą ramą z rokokowymi ornamentami, w ramie umieszczono obraz NMP Niepokalanej. Ściana po obu stronach wnęki centralnej flankowana jest (na przedłużeniu słupków predelli) dwoma lekko wystającymi przed lico pilastrami zakończonymi u góry wolutami z nałożonym rocaillowym, rzeźbionym i złoconym ornamentem. U dołu na tle pilastrów na słupkach predelli jako podstawach umieszczono rzeźby św. Biskupów Stanisława i Wojciecha. Belkowanie lekko gierowane z wysuniętym przed lico gzymsem zakończonym profilowaną listwą, powtarza rysunek rzutu predelli i ściany. Na belkowaniu posadowione zwieńczenie - fronton o trapezoidalnym kształcie z rozbudowanymi spływami wolutowymi po bokach, od góry zakończone daszkowatym profilowanym gzymsem, na czubku którego umieszczono płaskorzeźbiony ornament rocaillowy. Centrum powierzchni zwieńczenia zajmuje ozdobny monogram maryjny, po bokach umieszczono wyobrażenia obłoków i promienie, u góry i u dołu zamontowano rzeźbione, uskrzydlone putta. Tabernakulum o architektonicznym kształcie piramidalno-schodkowym zwieńczone półkoliście w części centralnej. Drzwiczki w centrum po obu stronach flankowane pilastrami zdobionymi przy bazach profilowaną listwą, zakończone rzeźbionymi kapitelami typu korynckiego. Na wyposażeniu ołtarza składają się jeszcze dwie pełnopostaciowe rzeźby: św. Stanisława biskupa i św. Wojciecha biskupa stojące po bokach na słupkach na osi pilastrów. Całość architektury ołtarza malowana na kolor kremowy (tzw. kość słoniowa) z lekkim różowawym odcieniem. Partie ciała snycerki ornamentów i rzeźb, złocone i srebrzone. Partie ciała uskrzydlonych główek i rzeźb malowane w kolorze karnacji.

9. BADANIA OBIEKTU:
Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich w kilkunastu miejscach na różnych elementach ołtarza wykonano odkrywki schodkowe. W partiach malatury stwierdzono występowanie trzech - czterech zasadniczych warstw przemalowania, w partiach rzeźb i tabernakulum jednej lub dwóch warstw. Oryginalna polichromia zachowana jest w bardzo złym stanie. Badania wykazały, że w trakcie eksploatacji ołtarz uległ pożarowi co spowodowało powierzchniowe zwęglenie się predelli i prawej strony ściany centralnej wraz z pilastrem. Ślady ognia widoczne są także na fragmentach rzeźb Biskupów. Do zniszczeń przyczyniły się również kolejne prace renowatorskie w czasie, których przy nakładaniu nowych zapraw starannie zeszlifowano resztki oryginalnych malatur i polichromii.

10. BUDOWA TECHNICZNA

OŁTARZ

BUDULEC
Do wykonania ołtarza użyto drewna dwóch rodzajów - w partii architektury drewna iglastego (prawdopodobnie modrzewiowego) w partiach rzeźbionych ornamentów, chmur, promieni, kwiatonów, uskrzydlonych główek itp. - drewna lipowego. Poszczególne części ołtarza zostały ze sobą połączone za pomocą wpustów, drewnianych czopów i kołków. Większość płaskorzeźbionych ornamentów została przyklejona do podłoża za pomocą kleju glutynowego.

IZOLACJA
Przed nałożeniem zaprawy całość powierzchni drewnianych ołtarza zaizolowano prawdopodobnie wodnym roztworem kleju glutynowego. Zabieg ten ograniczył chłonność podłoża i jednocześnie zwiększył przyczepność nałożonej po wyschnięciu kleju zaprawy.

ZAPRAWA
Użyto zaprawy kredowo-klejowej, o czym świadczy jej stosunkowo duża wrażliwość na działanie wody. Zaprawa została założona w dwóch warstwach. Pierwsza warstwa miała za zadanie wypełnić zagłębienia, szpary i nierówności drewnianego podkładu. Na zachowanych fragmentach jest dobrze widoczna w miejscach spojeń i łączeń desek. Prawdopodobnie nałożona była za pomocą szpachli. Druga warstwą nałożona prawdopodobnie pędzlem przykrywała jednolicie całość powierzchni ołtarza. Zaprawa nakładana była z rusztowania na obiekt wybudowany i opracowany ze wszystkimi szczegółami stojący w kościele w miejscu przeznaczenia. Świadczą o tym nie zagruntowane pierwotne fragmenty drewna pod elementami snycerki i ornamentów. Zaprawa na całość obiektu została bardzo starannie wyszlifowana tak, że w miejscach gładkich (tam gdzie się zachowała) występuje w postaci cieniutkiej, półprzeźroczystej warstewki. Tak przygotowany podkład ograniczał możliwości powstania spękań i łuszczenia się wszystkich warstw technologicznych. Przeprowadzone badania wykazały, że oryginalna zaprawa na skutek zniszczeń powstałych w czasie pożaru a także w trakcie kolejnych renowacji zachowała się tylko na kilku fragmentach ołtarza.

MALATURA
Po wyschnięciu zaprawy ołtarz został pokryty farbą temperową przynajmniej w dwóch warstwach. Farba ta jest odporna na działanie (zmydlanie) rozpuszczalników organicznych, mimo że na skutek przeolejenia (z późniejszych przemalowań) charakteryzuje się dosyć dużą odpornością na działanie wody i w sensie wizualnym utraciła swój temperowy charakter. Oryginalna malatura zachowała się w bardzo złym stanie, fragmentarycznie na niektórych powierzchniach poszczególnych elementów. Mimo tego można odtworzyć jej wygląd. Miała ona kolor ciemnoniebieski z elementami ciemniejszej linearnej granatowej marmoryzacji. Na tej podstawie można twierdzić, że została nałożona w dwóch warstwach - najpierw ciemnoniebieski kolor tła potem granatowa marmoryzacja. Warstwa ta jest analogiczna do oryginalnej marmoryzacji nałożonej na ołtarzu pw. św. Anny po prawej stronie nawy kościoła. Wnętrze niszy ołtarzowej, w której umieszczono obraz „NMP Niepokalana” pomalowano na kolor ciemno-czerwono-purpurowy. Podobnie jak w wypadku zaprawy, malaturę założono z rusztowania na obiekcie znajdującym się we wnętrzu kościoła. Świadczą o tym nie zamalowane fragmenty na ścianach za umocowanymi elementami ozdób.

WERNIKSY, LAKIERY
Na niektórych powierzchniach zachowanej malatury stwierdzono śladowe występowanie pociemniałych, brązowo-zielonkawych nakładów lakieru lub werniksu. Są to prawdopodobnie resztki oryginalnych werniksów białkowych, odpornych na działanie większości rozpuszczalników organicznych, „puchnących” po dłuższym zadawaniu alkoholem i możliwym do usunięcia za pomocą skalpela.

ZŁOCENIA
Wszystkie widoczne złocone elementy ołtarza zostały pokryte nowymi nakładami metali w trakcie kolejnych, a zwłaszcza ostatniej, renowacji. Jedyne fragmenty oryginalnych złoceń przetrwały w partiach przemalowanych na biało szat i rzeźb Św. Biskupów, Stanisława i Wojciecha (fot. 17, 17A). Zachowane w śladowych ilościach świadczą o zastosowaniu szlachetnych materiałów ze srebra i złota kładzionych na czerwonym bolusowym podkładzie metodą, na poler.

PIERWSZA WARSTWA PRZEMALOWAŃ - (II warstwa technologiczna fot. 11, 12, 15). Składa się z zaprawy i malatury. Wykonawcom tej renowacji chodziło o jak najlepsze związanie opracowanych nakładów z podłożem. W związku z tym dokładnie przeszlifowali i przetarli całość pierwotnej powierzchni ołtarza niszcząc w ten sposób nieodwracalnie oryginalne warstwy malatury i gruntów. Na tak przygotowany podkład nałożono, prawdopodobnie na gorąco i w kilku warstwach, zaprawę emulsyjno-kredową (kreda, gorący klej glutynowy, pokost). Zaprawa ta ma grubość od 0,01 do l mm, wyrównuje na zachowanych fragmentach nierówności podkładu, jest bardzo dobrze z nim związana i została dokładnie wyszlifowana. Na zaprawę nałożono malaturę olejną ciemno brązową naśladującą w sposób schematyczny słoje drewna. Przemalówka ta w większym lub mniejszym stopniu pokrywa całość ołtarza. Widoczna jest także na części złoceń.

DRUGA WARSTWA PRZEMALOWAŃ - (III warstwa technologiczna - fot. 19) Bardzo źle zachowana, źle związana z podkładem, występująca śladowo na całości obiektu. Założona prawdopodobnie ze spoiwem żywicowym bardzo łatwo odwracalna za pomocą alkoholu. Warstwa ma kolor czarny, występowała nawet na ozdobnych złoceniach i jest prawdopodobnie świadectwem żałoby narodowej po Powstaniu Styczniowym w 1863.

TRZECIA WARSTWA PRZEMALOWAŃ - (IV warstwa technologiczna - fot. 11, 13, 15). Najlepiej zachowana, podobnie jak pierwsza warstwa przemalowań składa się z dwóch nakładów: zaprawy i malatury. Także i w tym przypadku dokładnie przygotowano podkład starannie przecierając całość powierzchni ołtarza, niszcząc przy tej okazji prawie całkowicie resztki ocalałego oryginału, zapewniając jednak opracowywanej warstwie doskonałą przyczepność do podłoża. Do sporządzenia zaprawy użyto prawdopodobnie kredy, gorącego kleju glutynowego i pokostu uzyskując emulsję odporną zarówno na działanie rozpuszczalników organicznych jak i wody. Zaprawę nakładano kilkakrotnie uzyskując w zależności od fragmentów grubość od 0,01 do 1,5 mm, po wyschnięciu starannie ją wyszlifowano otrzymując jednolicie gładką powierzchnię. Następnie opracowano kolorystykę nakładając na całość warstwę farby emulsyjnej zróżnicowanej w kolorze: na ścianach szaro-beżowa, na pilastrach i konsolach kremowo-zielona. Tak samo jak w przypadku pierwszej przemalówki, trzecia przemalówka pokrywa pierwotnie złocone elementy pilastrów i spływów wolutowych na zwieńczeniu. Warstwa ta jest pierwszą warstwą technologiczną leżącą bezpośrednio na drewnie w środkowej części ściany centralnej.

CZWARTA WARSTWA PRZEMALOWAŃ - (V warstwa technologiczna) Wykonana techniczną farbą olejną w kolorze tzw. kości słoniowej (kremowo-szaro-biała) na całości obiektu. W trakcie eksploatacji doraźnie modyfikowane podobnymi nakładami. Równoległe do tej warstwy widoczne są złocenia wykonane na mat szlagmetalem na wcześniejszych podkładach i kitach oraz srebrzenia na poler starannie opracowane na nowych gruntach. Srebro po wypolerowaniu laserowano było na kolor złoty lub lekko różowy.

TABERNAKULUM

BUDULEC
Do wykonania tabernakulum użyto drewna iglastego - w partiach architektury, oraz drewna lipowego, w niektórych elementach profilowanych listew i kapitelach pilasterków.

IZOLACJA
Przed nałożeniem zaprawy całość powierzchni drewnianych założono gorącym roztworem kleju glutynowego, jego resztki stwierdzono w załomkach półokrągłego zadaszenia części centralnej wykonanego z klinowatych deszczułek łączonych ze sobą za pomocą kleju.

ZAPRAWA
Zaprawa kredowo-klejowa, mimo przeolejenia przez warstwy przemalowań wrażliwa na wodę. Położona starannie, bardzo cienko, dokładnie wyszlifowana, gładka.

WARSTWA MALARSKA
Wykonana za pomocą farby temperowej nałożonej półkryjąco i impastowo. Pierwotnie pokrywała całość lica tabernakulum. W trakcie przeprowadzonych badań, pod warstwą przemalowań, po prawej stronie nie zlokalizowano żadnych śladów oryginalnej polichromii. Po lewej stronie odkryto zniszczone fragmenty przedstawiające granatowy wazon z bukietem kwiatów i kosz z owocami, występujące na marmoryzowanym tle. Na zasadzie analogii ze znajdującym się w ołtarzu tabernakulum pw. Św. Anny można z całą pewnością stwierdzić, że warstwę malarską stanowiła iluzjonistyczna kompozycja przedstawiająca wazony z kwiatami i kosze owoców flankujące po obu stronach drzwiczki tabernakulum. Całość ukazana była na marmoryzowanym tle. Pozostałe części architektury - boki i zadaszenie - pomalowane były na kolor brunatno-zielony.

PIERWSZA WARSTWA PRZEMALOWAN - Grubo nałożona biała farba olejna nie występująca na powierzchni nastawy ołtarzowej. Zachowana fragmentarycznie tylko po lewej stronie tabernakulum.

DRUGA WARSTWA PRZEMALOWAN - Bardzo źle zachowana warstwa czarnej farby żywicznej. Łatwo usuwalna alkoholem, występująca punktowo tylko na kilku fragmentach wcześniejszej białej przemalówki po prawej stronie - analogicznie do drugiej warstwy przemalowań z nastawy ołtarzowej.

TRZECIA WARSTWA PRZEMALOWAŃ - Składa się z dwóch nakładów warstwy emulsyjnej zaprawy o zróżnicowanej grubości, wyrównującej dokładnie powierzchnię i warstwy farby emulsyjnej w kolorze szaro-beżowym. Przemalówka ta jest analogiczna do trzeciej warstwy przemalowań z nastawy ołtarzowej, zachowana również w bardzo złym stanie. Możliwa do identyfikacji po lewej stronie i śladowo po prawej.

CZWARTA WARSTWA PRZEMALOWAŃ - Leżąca na wierzchu, wykonana fabryczną farbą olejną w kolorze tzw. kości słoniowej (biało- kremowy) z lekkim odcieniem różowawym. Pokrywa dokładnie całość lica tabernakulum. Przed jej nałożeniem powierzchnię wyrównano za pomocą gęstych gruntów i zapraw nakładanych za pomocą szpachli i miejscami niezbyt dokładnie wyszlifowanych (fot. 3, 7).

RZEŹBY BISKUPÓW I USKRZYDLONYCH PUTT

Wszystkie rzeźby składające się na wyposażenie ołtarza pochodzą z tego samego warsztatu. Świadczą o tym takie same rozwiązania technologiczne: opracowanie snycerki, rodzaj i sposób nałożenia zaprawy, wydobycie i wyeksponowanie warstw polichromii itp.

BUDULEC
Drewno lipowe - rzeźba wykonana starannie z finezyjnym zaznaczeniem rysunku oczu, nosa, ust i włosów.

ZAPRAWA
Bardzo cienko, starannie nałożona zaprawa kredowo-klejowa, wrażliwa na wodę, o lekko żółtawym odcieniu.

WARSTWA MALARSKA I - Wykonana farbą temperową (odporna na zmydlanie rozpuszczalnikami organicznymi - prawdopodobnie kazeina lub tempera jajowa) nałożona z widocznymi pociągnięciami pędzla mimo to dosyć precyzyjnie i starannie określająca rysunek oczu (ciemno brązowe), brwi, ust i włosów. Kolor karnacji dosyć intensywny, zróżnicowany w zależności od fragmentów - czerwieńszy na policzkach (rumieńce) jaśniejszy na czole i podbródku.

PIERWSZA WARSTWA PRZEMALOWAŃ II - Grubo nałożona warstwa białej farby pokrywająca całą głowę (fot. 16, 17A).

DRUGA WARSTWA PRZEMALOWAŃ III - Leżąca na wierzchu wykonana techniczną farbą olej na nałożoną dosyć grubo i niechlujnie ze schematycznie zaznaczonym rysunkiem szczegółów twarzy (fot.4, 6).

11. STAN ZACHOWANIA OBIEKTU:
Obiekt ok. 25 lat wcześniej poddany był renowacji polegającej głównie na przemalowaniu całości na jasno kremowy kolor i przezłocenia elementów snycerki szlagmetalem i gdzieniegdzie srebrem laserowanym na złoto (fragmenty ramy, wolut i rzeźb). Renowacja ta, podyktowana ówczesnymi uwarunkowaniami nie przywróciła pierwotnych rozwiązań kolorystycznych i warsztatowych wypaczając tym samym ostateczny efekt estetyczny obiektu.

Znajdująca się na wierzchu warstwa malarska po bliższym przyjrzeniu okazuje się dosyć zniszczona, zmatowiała i popękana. W wielu miejscach wykazuje dużą tendencję do łuszczenia się i odpadania wraz z zaprawą od drewna. Obiekt wymaga również przeprowadzenia w trakcie konserwacji kompleksowej dezynsekcji. Na wielu fragmentach widoczne są liczne otwory po działalności owadów - technicznych szkodników drewna.

12. WARUNKI PRZECHOWYWANIA:
Obiekt znajduje się we wnętrzu kościoła w warunkach klimatycznych zmieniających się w zależności od pory roku, charakteryzujących się wysoką wilgotnością względną i niską temperaturą. Od kilku lat kościół jest częściowo ogrzewany, co w pewnym stopniu stabilizuje warunki wewnętrzne.

13. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH
Planowane prace konserwatorskie będą obejmowały zabiegi techniczne oraz rozwiązania artystyczno-estetyczne mające na celu:
- wyeliminowanie owadów - technicznych szkodników drewna,
- zabezpieczenie przed zniszczeniem,
- odsłonięcie oryginalnych warstw polichromii i złoceń,
- przywrócenie wartości estetycznych i użytkowych obiektu, aby mógł on ponownie pełnić funkcje sakralne.

PROGRAM

13.1. Inwentaryzacja ruchomych elementów ołtarza.

13.2. Demontaż ołtarza, zabezpieczenie elementów konstrukcyjnych pozostawionych w kościele, przewiezienie pozostałych części do pracowni.

13.3. Oczyszczenie powierzchni ołtarza z kurzu i brudu.

13.4. Wstępna dezynfekcja i dezynsekcja wszystkich odkrytych drewnianych elementów ołtarza w celu wyeliminowania ew. czynnych larw owadów technicznych szkodników drewna.

13.5. Wykonanie badań i odkrywek stratygraficznych pozwalających zorientować się w budowie technicznej obiektu, ustaleniu przebiegu występowania farby i złoceń, ich chronologii i stanu zachowania.

13.6. Usunięcie przemalowań z partii polichromowanych na całości obiektu.

13.7. Usunięcie wtórnych nakładów złoceń ze wszystkich fragmentów złoconych.

13.8. Usunięcie wtórnych nakładów gruntów i szpachli.

13.9. Ew. usunięcie nieoryginalnych, wadliwie wykonanych napraw stolarki.

13.10. Prace konstrukcyjne - wzmocnienie połączenie, skręcanie śrubami, klejenie itp. działania mające ustabilizować konstrukcję obiektu.

13.11. Przeprowadzenie zasadniczej, kilkakrotnej dezynfekcji i dezynsekcji wszystkich odkrytych, drewnianych elementów ołtarza.

13.12. Ew. wzmocnienie struktury osłabionej tkanki drewnianej za pomocą nasączania roztworem Paraloidu B-72

13.13. Uzupełnienie głębszych ubytków drewna za pomocą kitu trocinowo-żywicznego.

13.14. Uzupełnienie ubytków nowymi gruntami i kitami w partiach malatury.

13.15. Uzupełnienie starych gruntów i nałożenie nowych w partiach złoconych, przygotowanie podkładu do prac pozłotniczych.

13.16. Założenie na całości powierzchni malatury i polichromii buforowej warstwy werniksu.

13.17. Wykonanie retuszy, punktowań i uzupełnień powierzchni polichromowanych.

13.18. Wykonanie złoceń metodą na poler i mat na wszystkich złoconych elementach ołtarza.

13.19. Prace montażowe.

13.20. Założenie całości powierzchni polichromowanych końcową, ochronną warstwą werniksu.

13.21. Izolacja złoceń szczególnie w miejscach narażonych na ścieranie.

14. PRZEBIEG PRAC KONSERWATORSKICH

Ad. 13.1 Ołtarz posiada 20 ruchomych elementów: l kwiaton wieńczący szczyt frontonu, 2 rzeźbione putta, 6 chmurek, 6 promieni zdobiących powierzchnię i boki frontonu, płaskorzeźbiony kartusz z napisem „SUB TUUM PRAESIDIUM” umieszczony nad wnęką centralną, 2 rzeźby Św. Biskupów Wojciecha i Stanisława Stojące na słupkach po obu stronach nastawy, obramienie wnęki centralnej, rama obrazu i tabernakulum. Część ornamentów pierwotnie przyklejona została oderwana w trakcie kolejnych renowacji i przytwierdzona później za pomocą gwoździków. Są to dwa ornamenty zdobiące dolną część ściany centralnej pod wnęką obrazową.

Ad. 13.2 W związku ze stosunkowo dobrym stanem zachowania drewna i konstrukcji ołtarza większość obiektu (predella, ściana i belkowanie) pozostawiono w kościele. Do pracowni przewieziono jedynie fronton wraz ze wszystkimi ruchomymi elementami.

Ad. 13.3 Całość obiektu oczyszczono z powierzchniowej warstwy kurzu i brudu za pomocą odkurzacza i wilgotnych ściereczek. W trakcie czyszczenia odwrocia i szczytu frontonu zauważono, że część desek użytych do jego budowy pokryta jest malaturą i resztkami papierowej tapety (fot. 23, 24).

Ad. 13.4 Zabieg wstępnej dezynfekcji i dezynsekcji wyeliminowanie czynnych larw owadów - technicznych szkodników drewna i grzybów. Do dezynfekcji użyto środka pod nazwą V3 3 produkcji francuskiej firmy Y33-BP1 - DOBLANS. Jest to preparat przeznaczony do stosowania wewnątrz budynków, nietoksyczny zawierający derlametrynę o przedłużonym działaniu, głęboko penetrujący i pozostający długo aktywnym. Wszystkie ruchome i zdemontowane elementy od odwrocia pokryto preparatem dwukrotnie nanosząc go za pomocą pędzla. Podobnie potraktowano wierzch belkowania odsłonięty po zdemontowaniu frontonu.

Ad. 13.5 Przed przystąpieniem do dalszych prac poszerzono i powiększono wykonane odkrywki, zwiększając ich zakres i ilość. Dużym zaskoczeniem było odkrycie, że pożar w przeszłości strawił znaczną część powierzchni ołtarza. Praktycznie cała prawa strona ściany centralnej i lewa część prawego pilastra mają zwęgloną powierzchnię drewna. Na drewnie tym położona jest pierwotna warstwa przemalowań tj. starannie nałożona emulsyjna zaprawa z resztkami ciemnobrązowej malatury (fot. 15). Przed nałożeniem tych warstw powierzchnię wstępnie zagruntowano ciemnobrązową bejcą (fot. 13, 14).
Być może pożar lub jakiś inny kataklizm stał się przyczyną zniszczeń także wyżej położonego frontonu. W związku z tym ten fragment ołtarza został poddany przynajmniej częściowej rekonstrukcji. Dotyczyła ona wysuniętej do przodu licowej ścianki ze wstęgami wolut. Wykonana została z wtórnie użytych drewnianych desek pozyskanych z innego obiektu. Świadczą o tym fragmenty polichromii i resztki papierowych tapet widoczne od góry, od odwrocia profilowanego gzymsu wieńczącego fronton (fot. 23, 24) oraz śladowo zachowane na górnym fragmencie lica lewej woluty, resztki malowanego ornamentu (fot. 25). Na całości powierzchni ścianki z wolutami nie stwierdzono występowania warstwy koloru niebieskiego. Pierwszą warstwą leżącą bezpośrednio na drewnie jest występująca na innych elementach ołtarza pierwsza warstwa przemalowań, tj. emulsyjna zaprawa , starannie wygładzona pokryta resztkami ciemnobrązowej malatury (fot. 18). Kształt i rysunek spływów wolutowych nawiązuje do kompozycji na frontonie prawie bliźniaczego ołtarza pw. Św. Anny. Rozwiązanie z lewego ołtarza jest jednak o wiele skromniejsze, mniej rozbudowane i nie było złocone. Być może wcześniejsze oryginalne spływy wolutowe były bardziej podobne do widocznych na frontonie sąsiedniego ołtarza. Prawdopodobnie także tylna ściana frontonu stanowiąca tło z ornamentem maryjnym została wtórnie wykonana - możliwe , że z materiału pozyskanego z oryginalnego frontonu. W odróżnieniu od desek ściany przedniej jest ona założona białą zaprawą kredowo-klejową, którą później równomiernie pokryto niebieską malaturą.
W trakcie badań ustalono, że ołtarz podobnie jak sąsiedni pw. Św. Anny był przebudowywany. Pierwotnie był cieńszy i bardziej związany ze ścianą. Przebudowa polegała na zwiększeniu jego głębokości poprzez dodanie z boku ścianki szerokiej na ok. 14 cm i wiązała się z renowacją obiektu polegającą na przegruntowaniu i przemalowani całości na kolor ciemnobrązowy.
Analogicznie do ołtarza Św. Anny także i lewy ołtarz był dostosowywany do miejsca ekspozycji w kościele. Dosyć mocno został przycięty z lewej strony - u góry pozbawiony dużej części gzymsu belkowania i fragmentu lewej woluty frontonu (fot. 22, 31), na dole natomiast pozbawiony ścianki przy słupku, na którym umieszczono figurę Św. Biskupa. Sama rzeźba w celu umożliwienia ekspozycji została okaleczona poprzez odcięcie z lewej strony całej partii prawej ręki Biskupa z łokciem i przedramieniem (fot. 51).
Tabernakulum nie należało do pierwotnego wyposażenia ołtarza. Świadczą o tym późniejsze wybicia tylnej ścianki i fragmentu pierwszego podestu umożliwiające przysunięcie tabernakulum do ściany predelli. Dodatkowo w tym celu usunięto środkową część gzymsu wieńczącego od góry predellę. Także inna niż na pozostałych fragmentach stratygrafia (występująca tylko na tabernakulum biała olejna przemalówka) świadczy o innym w stosunku do ołtarza pochodzeniu tabernakulum.
Badania wykazały także olbrzymi stopień zniszczenia oryginalnych warstw gruntów i malatury. Zniszczenia oryginału są o wiele większe niż na bliźniaczym ołtarzu pw. Św. Anny.
W Zasadzie trudno by było na ich podstawie cokolwiek wnioskować na temat pierwotnego wyglądu ołtarza. Resztki pierwotnego koloru występują tylko w postaci niewielkich wysepek w rożnych miejscach nastawy, są jednak tak małe, przetarte i zniszczone, że nie możliwym by było na ich podstawie cokolwiek wnioskować na temat pierwotnego wyglądu ołtarza.

Ad 13.6 Przemalowania zdejmowano w oparciu o przeprowadzone badana stratygraficzne. W partiach retabulum przyjęto zasadę zdejmowania przemalowań do pierwszej warstwy technologicznej leżącej bezpośrednio na drewnie. Pierwotna warstwa - niebiesko-granatowa marmoryzacja - zachowała się na ok. 2-3% powierzchni, na pozostałych fragmentach bezpośrednio na drewnie występuje albo pierwsza albo trzecia warstwa przemalowań. W obu przypadkach nakłady malatury zostały opracowane na bardzo starannie opracowanej zaprawie emulsyjnej, charakteryzującej się doskonałą przyczepnością do podłoża. W związku z tym postanowiono w tych miejscach, w których nie występuje oryginał szczególnie na spalonych fragmentach pozostawić emulsyjną zaprawę przemalówek i po uprzednim usunięciu malatury potraktować ją jako podkład - grunt pod rekonstruowane fragmenty.
Przemalowania zdejmowano dwoma sposobami, z większości powierzchni mechanicznie warstwa za warstwą najpierw za pomocą szpachli potem noża szewskiego i skalpela. W miejscach, w których zachował się oryginał ostatnią warstwę przemalowań usuwano chemicznie z pomocą pasty do zdejmowania powłok olejnych pn. SYNTILOR produkcji francuskiej. Pastę neutralizowano olejkiem terpentynowym, a pozostałe resztki punktowo doczyszczano dwumetyloformamidem (DMF) i mechanicznie skalpelem. Następnie ponownie całość neutralizowano olejkiem terpentynowym i przecierano alkoholem w celu doczyszczenia resztek śladowo zachowanej brunatno-czamej warstwy przemalówki z II pół. XIX w. Po zakończeniu prac całość opracowywanych powierzchni dokładnie przemyto olejkiem terpentynowym.

Ad. 13.7 Przemalowania z wcześniejszych niż XX w. partii złoceń usuwano warstwa po warstwie mechanicznie za pomocą noża szewskiego i skalpela dochodząc do resztek pierwotnych złoceń. Na pozostałych fragmentach (złoconych w latach 70-tych XX w.) usuwano mechanicznie całość złoceń i srebrzeń oraz część gruntów wykazujących tendencje do odpryskiwania od drewna.

Ad. 13.8 Wszystkie odsłonięte w trakcie pracy wtórne naprawy gruntów, szpachle i kity usuwano mechanicznie po uprzednim punktowym zmiękczeniu wodą w wypadku kitów kredowo-klejowych lub DMF w wypadku kitów emulsyjnych lub olejnych.

Ad. 13.9 W związku z prawie całkowitym zniszczeniem niektórych elementów ołtarza zaszła potrzeba ich zdemontowania i wymiany. Konieczność ta dotyczyła także późniejszych, wadliwie przytwierdzonych za pomocą gwoździ fragmentów wzmocnień konstrukcji.

Ad. 13.10 Prace konstrukcyjne i stolarskie obejmowały następujące czynności:
a) Sklejenie rozwarstwień i szpar między deskami oraz wypełnienie szerszych szczelin klejonymi wąskimi listewkami (fot. 32).
b) Uzupełnienie zniszczonych lub brakujących elementów drewnianych wstawkami z nowego drewna tzw. „flekami” (fot. 33).
c) Uzupełnienie i wzmocnienie konstrukcji drewnianej architektury za pomocą nowego materiału.
d) Uzupełnienie drobnych, brakujących fragmentów snycerki na ornamentach i rzeźbach ołtarzowych.

Do prac stolarskich użyto suchego i wysezonowanego drewna o odpowiednim rodzaju - w wypadku architektury drewna sosnowego, przy rekonstrukcji fragmentów snycerki drewna lipowego. Jako kleju użyto wodnej dyspersji polioctan winylu (POW) pn. VINAVIL NPC produkcji włoskiej. Wszystkie uzupełnienia nowym materiałem, klejenia łączenia itp. Dodatkowo wzmocniono za pomocą nierdzewnych, stalowych wkrętów.

Ad. 13.11 Do dezynsekcji użyto środka pod nazwą V33 produkcji firmy Y33-BP1-DOMBLANS - Francja. Jest to preparat przeznaczony do stosowania wewnątrz budynków, nietoksyczny zawierający derlametrynę o przedłużonym działaniu, głęboko penetrujący i pozostający długo aktywnym. Wszystkie zdemontowane elementy ołtarza nasączono od odwrocia od strony odsłoniętego drewna 3-4 krotnic nanosząc roztwór za pomocą pędzla. Szczególną uwagę przyłożono do zabezpieczenia desek i drewnianych uzupełnień wykonanych w nowym materiale jeszcze nie naruszonym przez kołatka. Po nasączeniu, opracowane elementy owinięto folią ograniczając w ten sposób parowanie i przedłużając działanie środka owadobójczego. Zabieg dezynfekcji za pomocą pędzla powtórzono jeszcze przed zamontowaniem ołtarza w kościele. Po ostatniej warstwie całość odkrytych powierzchni nasączono dodatkowo rzadkim roztworem PARALOIDU B-72 w ksylenie. Miało to na celu „zamknięcie” środka dezynfekującego wewnątrz drewna i utrudnienie jego parowania.

Ad. 13.12 Większość stoczonych przez kołatka fragmentów konstrukcji nastawy ołtarzowej wymieniono na nowe tak, że zabieg nasączania osłabionej tkanki drewnianej dotyczył fragmentów rzeźb biskupów i tabernakulum. Jako substancji utwardzającej użyto żywicy akrylowej PARALOID B-72 produkcji Rohm and Haas, USA, rozpuszczonej w ksylenie. Roztwór nanoszono głównie za pomocą pędzla od strony odkrytego drewna, mocniej stoczone fragmenty zalewano za pomocą strzykawki. Czynność powtarzano wielokrotnie. Po wprowadzeniu roztworu w głąb drewna, opracowany element zawijano w folię przedłużając w ten sposób czas odparowywania rozpuszczalnika i zapewniając tym samym możliwość głębszej penetracji stosowanego utwardzacza.

Ad. 13.13 Większe ubytki drewna spowodowane działalnością kołatka i mechanicznymi uszkodzeniami założono syntetycznym, odwracalnym kitem trocinowym produkcji firmy SYNTILOR.

Ad. 13.14 Do wypełnienia i rekonstrukcji zachowanych gruntów w partii malatury zastosowano kit kredowo-klejowy (ok. 10% wodny roztwór kleju skórnego + kreda pławiona). Aby zwiększyć przyczepność nakładanych warstw do drewna szersze, gładkie powierzchnie przed nałożeniem zaprawy napuszczono dwukrotnie rzadkim i gorącym roztworem kleju skórnego. Głębsze ubytki (aby unikną spękań) zakładano w 2-3 warstwach.

Ad. 13.15 Większość nieoryginalnych złoceń szczególnie w partiach polerów usunięto razem z zaprawą do drewna i zastąpiono nowymi gruntami kredowo-klejowymi (ok. 15-20% wodny roztwór kleju + kreda). Część starych gruntów dobrze związanych za podłożem we fragmentach matów pozostawiono wykorzystując je jako podkład pod nowe złocenia. Zaprawę nakładano w kilku (4-8) warstwach - na początku za pomocą pędzla potem szpachli starając się maksymalnie wydobyć wszystkie szczegóły rysunku snycerki, Po wyschnięciu, grunty starannie szlifowano cały czas pamiętając o uwypukleniu rzeźby (fot. 42, 43, 44). Po wyszlifowaniu powierzchnie pod złoto pokryto kilkoma warstwami czerwonego pulmentu, który po wyschnięciu dodatkowo wypolerowano agatem (fot. 44).

Ad. 13.16 Wszystkie powierzchnie malatury założono warstwą werniksu buforowego. Ma on za zadanie oddzielić - zaizolować oryginalną farbę od później nałożonych retuszy. Dodatkowo optyczne wyrównuje powierzchnię niwelując zbyt duże wybłyszczenia i maty, szczególnie w rekonstruowanych partiach malatury.

Ad. 13.17 Do wykonania retuszy i rekonstrukcji malatury użyto olejnych farb artystycznych, rozrzedzonych olejkiem terpentynowym, zmieszanym l:l z werniksem damarowym, co znacznie osłabia siłę wiązania olejnej farby i pozwala w przyszłości na łatwe odwrócenie - usunięcia zastosowanych materiałów.

Prace podzielono na dwa etapy. Na początku za pomocą retuszu naśladowczego scalono nieliczne występujące resztki oryginalnej polichromii, potem częściowo na tej podstawie a także opierając się o analogiczne rozwiązania zastosowane przy konserwacji bliźniaczego ołtarz pw. Św. Anny wykonano rekonstrukcję marmoryzacji na wszystkich pozostałych powierzchniach. Większość retuszy i rekonstrukcji została opracowana w dwóch warstwach. Pierwsza miała za zadanie scalić kolor, druga nałożona za pomocą pól i pełnych laserunków ujednolicała - wyrównywała całość kompozycji.
W celu zrekonstruowania oryginalnego koloru, prawdopodobnie smalty, użyto w trakcie pracy ultramaryny (jako bazy) z domieszką umbry naturalnej modyfikowanej w celu wydobycia formy czernią i bielą. Podczas scalania fragmentów oryginalnych z rekonstruowanymi do farby dodawano niewielkich ilości sieny naturalnej, co pozwoliło nadać kolorowi lekko spatynowany wygląd.

W wypadku rekonstrukcji polichromii tabernakulum postąpiono podobnie jak przy opracowaniu malatury ołtarza. Za pomocą retuszu naśladowczego scalono zachowane resztki oryginału, potem na tej podstawie oraz wzorując się na tabernakulum z ołtarz pw. Św. Anny opracowano brakujące fragmenty lewej strony i zrekonstruowano prawą stronę.
Elementy karnacji rzeźb ołtarzowych wypunktowano metodą retuszu naśladowczego, kładąc farbę w granicach ubytków.

Ad. 13.18 Złocenia wykonano złotem dukatowym metodą na poler (na bolusie) i na mat (na mikstione). Stosowano zasadę, że miejsca wypukłe i pierwszoplanowe polerowano, natomiast fragmenty wklęsłe i drugoplanowe zakładano na mat.

Część elementów ołtarza pierwotnie i w czasie ostatniej renowacji została opracowana srebrem. W trakcie pracy powtórzono tę zasadę kładąc na tych samych miejscach srebro na bolusie metodą na poler. Miejsca srebrzeń zabezpieczono przed utlenianiem i mechanicznymi uszkodzeniami za pomocą werniksu - lakieru sporządzonego z PARALOIDU B-72 rozpuszczonego w ksylenie. Po wyschnięciu lakieru, srebrzenia pokryto ciepłym laserunkiem (werniks żywiczny + pigment), dzięki czemu nabrały one lekko spatynowanego wyglądu.

Ad. 13.19 Ołtarz zmontowano w kościele wykorzystując pierwotne połączenia, czopy i kołki dodatkowo wzmacniając łączenia drewnianymi listwami, śrubami i stalowymi płaskownikami.

Ad. 13.20 Całość powierzchni malatury i polichromii pokryto roztworem końcowego werniksu terpentynowo-damarowego, który wyrównał optycznie wygląd nakładów farby i izolował je przed wpływami zewnętrznymi.

Ad. 13.21 Najbardziej dostępne i widoczne elementy złoceń, narażone na mechaniczne uszkodzenia (głównie ścieranie) zabezpieczono za pomocą roztworu PARALOIDU B-72 w ksylenie.

Piaseczno 2007

Mgr Andrzej Lasek
ul. 11-Listopada 24/26
05-502 Piaseczno

Kazimierz Kaszuba
ul. E. Plater 6
22-100 Chełm